Khi nghĩ về Thao túng tâm lý (Gaslighting), chúng ta thường hình dung ra một kẻ lạm dụng và một nạn nhân. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu tôi nói với bạn rằng, bộ não của bạn được lập trình để dễ bị tấn công?
Nghiên cứu mới đã chỉ ra một sự thật đáng sợ: Chúng ta phụ thuộc vào người khác để cùng kiến tạo cảm giác về thực tại, và chính sự phụ thuộc bẩm sinh này đã mở ra cánh cửa cho những kẻ thao túng xâm nhập.
Đây không chỉ là vấn đề của một mối quan hệ cá nhân, mà là một mối nguy hiểm đang đe dọa cả tâm lý cá nhân lẫn tâm lý tổ chức.
Điểm Yếu Chết Người Của Bộ Não
Các nhà nghiên cứu Klein, Wood và Bartz đã làm rõ một sự thật cơ bản: Não bộ của chúng ta đã tiến hóa để tìm kiếm sự kết nối và thuộc về.
- Chúng ta là sinh vật xã hội: Từ lý thuyết gắn bó (Attachment Theory) đến nền tảng xã hội, bộ não chúng ta luôn tìm kiếm sự xác minh quan điểm từ người khác. Chúng ta cần người khác để cùng xây dựng cảm giác thực tại.
- Buông bỏ sự cảnh giác: Khi cảm thấy an toàn trong “hệ sinh thái xã hội” (trong một cộng đồng, một mối quan hệ thân cận), chúng ta có xu hướng buông bỏ sự cảnh giác. Chúng ta nhẹ nhõm khi được “chia sẻ gánh nặng” đánh giá mối đe dọa, và dồn nguồn lực não bộ cho các chức năng khác.
Chính trong trạng thái phòng thủ lỏng lẻo này, kẻ thao túng tinh thần (gaslighter) sẽ tấn công. Chúng lợi dụng lòng tin bẩm sinh này để thay thế lòng tin của bạn bằng sự nghi ngờ bản thân, khiến bạn mất đi ý thức chủ động và rơi vào “sự bất ổn về cảm xúc và tinh thần”.
Hai Chiêu Thức Cốt Lõi Của Kẻ Thao Túng
Nghiên cứu chỉ ra hai đặc điểm cơ bản mà kẻ thao túng sử dụng để đạt được mục đích:
1. Phủ Nhận Năng Lực Nhận Thức Của Bạn
Đây là nỗ lực của thủ phạm nhằm thuyết phục bạn rằng bạn không đủ năng lực nhận thức—nghĩa là không có khả năng nắm bắt được sự thật hoặc thậm chí là bản thân mình.
Chiêu trò này thường thấy rõ nhất trong các nền văn hóa bắt nạt và lạm dụng tình cảm, nơi thủ phạm gán cho nạn nhân những cái mác hạ thấp: gọi ai đó là “kẻ loạn trí” hay “mất trí”.
Việc gán mác công khai này không chỉ làm mục tiêu hoang mang mà còn thao túng cả những người chứng kiến. Khi những người xung quanh cũng bị thao túng để coi nạn nhân là thiểu năng, sự bất ổn của nạn nhân càng bị đẩy lên cao.
2. Xây Dựng Niềm Tin Tuyệt Đối Vào Thủ Phạm
Sau khi làm suy yếu sự tự tin của bạn, kẻ thao túng sẽ củng cố đặc điểm thứ hai: niềm tin nhận thức của mục tiêu vào thủ phạm.
Chúng ta có xu hướng nhìn nhận những người thân thiết hoặc những người có quyền lực một cách tích cực. Điều đáng sợ là, chúng ta sẵn sàng hy sinh sự thật để chấp nhận niềm tin của kẻ thao túng, chỉ vì điều đó thỏa mãn nhu cầu cơ bản của chúng ta về sự thuộc về và an toàn.
Vị Trí Quyền Lực: Đòn Bẩy Tối Thượng
Động lực quyền lực là yếu tố then chốt, đặc biệt trong môi trường tổ chức:
- Uy tín áp đảo: Một cá nhân càng có quyền lực, uy tín (giáo viên, bác sĩ, lãnh đạo), thì cộng đồng càng tin tưởng vào “kiến thức thực tế” của họ.
- Kiểm soát tập thể: Khi kẻ thao túng làm suy yếu mục tiêu bằng cách gán nhãn họ là “bất lực về tinh thần”, họ không chỉ kiểm soát mục tiêu mà còn kiểm soát cả nhóm. Những người còn lại trong tổ chức sẽ sợ hãi bị gán nhãn tương tự và càng phụ thuộc vào kẻ thao túng để xác định “thực tại” chung của nhóm.
Mối nguy hiểm ở đây là: Chúng ta có thể hy sinh sự thật để điều chỉnh quan điểm của mình sao cho phù hợp với những người có quyền lực, những người quyết định ai được thuộc về nhóm và ai sẽ bị loại bỏ.
Thông Điệp Của IMA: Tự Vệ Bằng Kiến Thức
Hiểu được cách những kẻ thao túng lợi dụng nhu cầu kết nối của bộ não là bước đầu tiên để tự vệ.
Hãy xây dựng lại “thực tại” của riêng bạn:
- Ghi chép và lưu trữ: Luôn ghi lại bằng chứng về các cuộc hội thoại, sự kiện.
- Tin vào trực giác: Nếu trực giác của bạn mách bảo điều gì đó sai, hãy lắng nghe nó.
- Xây dựng Mạng lưới hỗ trợ: Liên hệ với những người ngoài cuộc (bạn bè, gia đình, nhà trị liệu) mà bạn tin tưởng để “xác minh thực tế” của mình.
Đừng để nhu cầu thuộc về bẩm sinh trở thành vũ khí chống lại chính bạn. Tự ý thức là chiếc khiên mạnh nhất để chống lại sự thao túng.
Tài liệu tham khảo: Klein, W., Wood, S., & Bartz, J. (2025). A Theoretical Framework for Studying the Phenomenon of Gaslighting. Personality and Social Psychology Review.
Xem thêm: Làm Việc Chăm Chỉ Mà Vẫn Tầm Thường? Bạn Đang Sử Dụng Sai Quy Tắc Toán Học Của Thành Công