Trong lần gọi điện về Việt Nam, tôi nghe cô cháu gái hào hứng khoe: “Con vừa mở hộp được con Baby Three hiếm nè cậu!” với ánh mắt lấp lánh. Tôi tò mò hỏi: “Hiếm là sao con?” Bé nhanh nhảu đáp: “Là Baby Three mắt rưng! Bộ sưu tập có vài con hiếm thôi mà con mở trúng một con!”
Gia đình chị tôi khá nghiêm khắc, ít khi cho con tùy ý mua đồ chơi, và đây là món quà con bé được tặng. Nhưng điều khiến tôi bất ngờ hơn là cháu kể rằng cả lớp ai cũng ghiền cái này. Không chỉ dừng lại ở việc sưu tầm, cháu còn tự tạo một phiên bản “túi mù” bằng cách cho vào đó một món đồ chơi nhỏ rồi mang lên lớp bán, như một hoạt động trải nghiệm kinh doanh. Kết quả? Cháu kiếm được 700.000 đồng từ dự án này—chỉ với những chiếc túi mù!
Túi mù hiếm
Điều này khiến tôi suy nghĩ: Tại sao trẻ nhỏ lại dễ bị cuốn vào trào lưu túi mù đến vậy? Liệu đây có đơn thuần chỉ là một trò chơi?
TÚI MÙ – CẠM BẪY TÂM LÝ ẨN SAU SỰ THÍCH THÚ
Túi mù không phải là một hiện tượng mới. Ở Việt Nam, trào lưu này chỉ mới bắt đầu, nhưng tại các nước phương Tây như Anh, Úc, Mỹ, nó đã bùng nổ từ năm 2017. Đến năm 2018, túi mù lọt top xu hướng trò chơi tại Mỹ. Thậm chí, hình thức “săn túi mù ảo” (mua vật phẩm bất ngờ trong game) đã bị cấm tại Úc, và nhiều quốc gia khác cũng đang tìm cách quản lý. Nếu theo xu hướng chung, Việt Nam có thể sớm đối mặt với làn sóng túi mù ảo tấn công mạnh vào nhóm trẻ Alpha.
Nhưng điều đáng nói là vì sao trẻ lại dễ nghiện túi mù đến vậy?
1. Cơ chế thao túng tâm lý trẻ nhỏ
Túi mù tận dụng một hiệu ứng tâm lý rất mạnh: cảm giác hồi hộp khi nhận được thứ bất ngờ. Người chơi không biết mình sẽ nhận được món đồ nào trong hộp, và chính sự háo hức đó khiến họ dễ bị cuốn vào việc mua đi mua lại.
GS. Grimmer (ĐH Tasmania, Úc) gọi đây là một dạng thao túng tâm lý, mà trẻ nhỏ là đối tượng dễ bị ảnh hưởng nhất. Nghiên cứu của ông tại Úc cho thấy:
• 90% trẻ em dễ bị thao túng bởi cơ chế này, trong khi tỷ lệ ở người lớn chỉ là 30%.
• Nguyên nhân chính là trẻ chưa đủ khả năng nhận thức rằng đây là một chiến lược tiếp thị
• Hội chứng FOMO (Fear of Missing Out – Hội chứng sợ bỏ lỡ) khiến trẻ khao khát có đủ bộ sưu tập, vô tình tạo áp lực lên chính trẻ và cha mẹ.
2. Cơ chế “chờ đợi hồi hộp” – Bẫy tâm lý giống trò đỏ đen
Hiện tượng này có thể giải thích bằng lý thuyết “củng cố gián đoạn” (Intermittent Reinforcement) của GS. Skinner:
• Trong một thí nghiệm, Skinner huấn luyện chim bồ câu mổ vào cần gạt để nhận thức ăn.
• Khi thức ăn được phát đều đặn, chim chỉ mổ khi đói.
• Nhưng khi thức ăn xuất hiện một cách ngẫu nhiên, chim bồ câu trở nên ám ảnh, mổ liên tục ngay cả khi không đói.
Túi mù hoạt động theo nguyên tắc tương tự: bộ não của trẻ bị kích thích mạnh khi nhận được phần thưởng không thể đoán trước, tạo ra hành vi lặp lại và dễ trở thành nghiện. Trẻ luôn nghĩ rằng “mở thêm sẽ gặp may”, tương tự như cơ chế gây nghiện trong cờ bạc
CƠ CHẾ – “HỘP QUÀ HIẾM” CÀNG NGUY HIỂM HƠN
Để gia tăng khả năng thao túng tâm lý trẻ em, các nhà sản xuất còn áp dụng cơ chế hộp quà hiếm. Trẻ không biết mình sẽ nhận được gì, nhưng vì đôi khi có món hiếm, trẻ tiếp tục mua – ngay cả khi đã chi số tiền lớn.
Hậu quả của cơ chế này:
• Trẻ hình thành thói quen chi tiêu không kiểm soát.
• Áp lực đồng trang lứa khiến trẻ ganh tị, thậm chí sẵn sàng mua lại đồ hiếm từ bạn với giá cao.
• KOLs & mạng xã hội càng nói nhiều về túi mù, món đồ hiếm, và tạo các hype cho trào lưu săn món đồ hiếm này càng làm tăng áp lực tâm lý lên trẻ.
TÚI MÙ ẢO – SẼ CÒN ẢNH HƯỞNG HƠN
Túi mù chỉ là bước đầu. Sắp tới, nó sẽ tiến hóa thành túi mù ảo, tích hợp trong hoạt động trên mạng và game online. Khi đó, trẻ không chỉ bị cuốn vào việc sưu tập đồ chơi mà còn bị hút vào thế giới ảo – nơi cha mẹ khó kiểm soát hơn. Các dạng túi mù ảo đã và đang bị cấm hoặc bị quản lý chặt chẽ ở nhiều quốc gia vì nguy cơ thao túng tâm lý của nó lên trẻ.
CHA MẸ CẦN LÀM GÌ ĐỂ GIÚP TRẺ KHÔNG BỊ THAO TÚNG?
Bản thân búp bê Baby Three không có lỗi – nó chỉ là một món đồ chơi. Nhưng những cơ chế thao túng tâm lý ẩn sau trào lưu này thực sự nguy hiểm. Cấm đoán không phải là giải pháp duy nhất. Điều quan trọng là giúp trẻ hiểu và tự bảo vệ mình.
Dưới đây là một số chiến lược dành cho cha mẹ:
1. Đừng vội phủ định hay la mắng con
Nếu trẻ kể về một trò chơi mới, đừng vội bác bỏ hay trách mắng. Thay vào đó, hãy lắng nghe và tìm hiểu cùng con. Nếu không, trẻ sẽ xem bạn là “người cản đường” và tiếp tục giấu giếm.
2. Cẩn trọng khi mua đồ chơi theo trend
Trước khi mua quà cho con, hãy cân nhắc:
• Món đồ chơi này có an toàn không (về cả chất liệu và tác động tâm lý)?
• Liệu nó có dẫn đến thói quen tiêu dùng vô thức?
3. Dạy trẻ tư duy phản biện
Khuyến khích trẻ tự hỏi:
• “Món đồ này có thực sự cần thiết không?”
• “Với số tiền này, con có thể mua thứ gì ý nghĩa hơn không?”
Khi trẻ biết đặt câu hỏi, việc thao túng tâm lý sẽ mất tác dụng.
4. Hướng trẻ đến những bộ sưu tập có ý nghĩa
Thay vì sưu tập đồ chơi đắt đỏ, hãy khuyến khích trẻ sưu tập sách, tem, hay tự làm đồ chơi handmade để phát triển tư duy sáng tạo.
5. Giải thích về cơ chế “chờ đợi hồi hộp”
Giúp trẻ hiểu rằng sự hấp dẫn của túi mù đến từ hiệu ứng tâm lý chứ không phải giá trị thực sự của món đồ bên trong. Bạn có thể cùng trẻ làm “túi mù” tại nhà với những món đồ nhỏ sẵn có – điều này giúp trẻ hiểu rằng điều thú vị không chỉ nằm ở vật phẩm, mà còn ở trải nghiệm.
6. Dạy trẻ về tài chính cá nhân
Hướng dẫn trẻ quản lý tiền tiêu vặt bằng phương pháp chia lọ (mua sắm – tiết kiệm – từ thiện). Khi trẻ muốn mua túi mù, hãy hỏi: “Con thích một túi mù không chắc chắn, hay một món đồ con thực sự muốn?”
Note
Gong X, et al. Unveiling the enigma of blind box impulse buying curiosity: The moderating role of price consciousness. Heliyon. 2024;10(24):e40564.
L.and M. Grimmer. Blind bags: how toy makers are making a fortune with child gambling. The Conversations. 2019
Nguồn: chia sẻ từ Bác sỹ Anh Nguyen
